Đây là bài nói chuyện giới thiệu tiểu thuyết “Vượt cạn” với bạn đọc
tại Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam TP. Đà Nẵng vào năm 2005
(do Tuệ Lãng thực hiện)
Trước hết tôi xin cảm ơn Ban tổ chức đã cho phép tôi là người đầu tiên trình bày những cảm nhận, những suy nghĩ của cá nhân tôi về cuốn tiểu thuyết “Vượt cạn” [1] của tác giả Nguyễn Thị Thu Sương do NXB Đà Nẵng vừa cho ra đời.
Kính thưa các đồng chí và các bạn !
Trong ý nghĩ của tôi, Thành Đà – xứ Quảng vẫn là mảnh đất của văn xuôi và phê bình nghiên cứu. Trong thế kỷ qua, chúng ta có Phan Khôi, Nguyễn Văn Xuân, rồi sau đó là Nguyễn Văn Bổng, Võ Quảng, Lê Trí Viễn, Huỳnh Lý, Lê Đình Kỵ, Phan Tứ, Nguyên Ngọc,… Kể từ 1975 đến nay chúng ta có rất ít thành tựu ở truyền thống văn chương ấy. Tôi đã đọc “Vượt cạn” trong tâm thế văn xuôi xứ Quảng ngày càng thưa thớt, nhất là ở mặt trận các cây bút nữ. 30 năm qua chúng ta có những Ngô Thị Kim Cúc, Mỹ Hạnh, Nguyễn Thị Thu Hương, Quế Hương, và thêm một ít cây bút nữ truyện ngắn nữa là hết. Vì thế trong cái hối hả của dòng thời gian hiện tại, khi cầm cuốn tiểu thuyết trên 700 trang chữ nhỏ của một tác giả nữ chưa thành danh, tôi thấy mình có lý lẽ để đi tới. Một phía khác, cái tên cuôn tiểu thuyết là “Vượt cạn” đã hàm ý cho tôi một ý tưởng mới mẻ nào đó mà mình cần phải để tâm tới.
Và tôi nghĩ điều này đã đúng khi gấp lại trang cuối của cuốn sách.
Bìa cuốn tiểu thuyết Vượt cạn
Thưa các đồng chí và các bạn !
Nét cuốn hút người đọc đầu tiên của cuốn sách là cách kể, cách kể của một người viết tựa hẳn vào bản năng văn chương của mình, không dụng công, đẽo gọt, không trang phục diêm dúa bằng những mỹ ngôn, ước lệ, người viết theo dòng hồi ức, một dòng hồi ức tha thiết vắt ngang qua thời điểm 1975 lịch sử để kể từ thời chiến tranh đến thời bình, cứ thế mải miết thể hiện. Vì thế tràn từ trang đầu đến trang cuối là một dòng chảy của một hiện thực nguyên khối tươi ròng nhựa sống cuộc đời. Có thể nói thành công của cuốn sách là khởi đầu trang viết từ chính tâm thế cần nói ra của nhà văn, chính từ hiện thực tươi ròng sự sống kia. Đấy là điểm tựa đầu tiên để người viết có cơ hội thành công. Tôi nghĩ chị Nguyễn Thị Thu Sương, một tác giả vẫn chưa in gì nhiều đã theo lối đi ấy để làm nên cuốn tiểu thuyết đồ sộ 732 trang. Thành công của chị ở cuốn tiểu thuyết là bỏ qua cách nhìn công dân hay sử thi để đánh giá hiện thực. Qua Thuỷ, một nhân vật nữ, cuốn tiểu thuyết được kể từ điểm nhìn của một người phụ nữ độc lập trong tính cách, sắc sảo và đầy tinh thần “phản biện”. Hiện thực vì thế được khúc xạ qua lăng kính của góc nhìn nhân sinh, khiến tác phẩm rất gần với con người, và vì thế rất dễ đọc dù nó rất dài. Chỉ như vây, cuốn sách đã thành công.
Tiểu thuyết “Vượt cạn” đã được kết cấu theo chiều tuyến tính của thời gian, và từng phần – chương – đoạn được kể như những hồi ức. Câu chuyện xoay quanh nhân vật trung tâm là Thuỷ, một quan trắc viên làm công tác ngành khí tượng thuỷ văn. Sinh ra trong một gia đình có nhiều bi kịch giằng xé do lịch sử, do chiến tranh, bên một người mẹ nghiêm khắc và nhiều u uất, trải qua những năm tháng thơ ấu đầy mùi thuôc súng và khó khăn tại một khu tập thể của một bệnh viện nổi tiếng ở Đồng Hới Quảng Bình, Thuỷ là một cô bé nhanh nhẹn đến lẻm lĩnh, luôn độc lập trong suy nghĩ và hành động, mạnh mẽ đến “nam tính”, hay suy xét thấu đáo đến tận cùng hiện thực. Nhưng hiện thực những năm chiến tranh bom đạn ngút trời, sinh tử cách nhau trong gang tấc khiến ít ai nghĩ đến việc con người phải sống trong những định lệ đạo đức, những chuẩn mực duy ý chí trói buộc con người, khiến con người phải rơi vào sự bất hạnh không đáng có. Và Thuỷ đã tự chọn lựa khi đòi mẹ cho đi học ngành khí tượng. Ra trường cô được phân công về trên một ngọn đồi để làm công tác khí tượng, cùng với hai người đàn ông đã có vợ. Và Thuỷ một lần nữa lại đối diện với nhiều thử thách phi lý, không chỉ với thiên tai mà với đồng nghiệp. Không chỉ thế, cô còn tự mình đối diện với chính mình trong tình yêu với một đồng nghiệp, rồi dám thổ lộ, dám chấp nhận và chịu thất bại. Sau này khi đã lập gia đình với một người chồng là sĩ quan quân đội, trong ngôi nhà với con cái, miếng cơm manh áo sinh tồn giữa thời bao cấp, cô lại tiếp tục độc lập “xé rào” để chiến đấu. Đôi lúc cô đã đi quá cái giới hạn cần thiết, nhưng qua những điều ấy, người viết đã cho thấy cái hà khắc, nặng nề và đầy buồn cười của những quan niệm chuẩm mực xưa cũ cùng những con người chỉ biết hành động máy móc trước các nguyên tắc xa rời nhu cầu con người mà không một ai lên tiếng để phá bỏ. Khác xa với anh trai Thành của mình, với Thuỷ: cuộc đời do chính mình quyết định, chính mình phải chịu trách nhiệm (trang 513). Bởi vậy Thuỷ chỉ chấp nhận Hoa, một cô bé khóc nghèn nghẹt để đòi mẹ cho đi văn công và đến trời Tây để sống, bởi vì với Thuỷ, “hòn than còn mang sắc đỏ và hơi nóng trước khi làm tro tàn huống gì đời người”. Có thể nói Thuỷ, một quan trắc viên không chỉ giỏi chuyên môn mà cô còn giỏi ở sự “độc lập”. Đó là một nhân cách, có thể xem như một kiểu con người mới cho xã hội hiện thời của chúng ta khi mà dường như giá trị cá nhân bị bỏ rọ vào trong chủ nghĩa tập thể khô cứng để không ai dám tự tin sáng tạo, không ai dám chịu trách nhiệm, không ai muốn hành động…
Trên 700 trang, cuốn tiểu thuyết đã có một hệ thống nhân vật tương đối lớn, dù nhìn chung rất ít nhân vật được cá thể hóa và ít có tính khái quát cao. Trong đó, Thuỷ là nhân vật được tác giả chăm chút và gửi gắm vào đó nhiều nỗi niếm nhất, nhiều tư tưởng nhất. Đấy là một cô gái đã trải qua tất cả những thử thách của cuộc đời, chiến tranh, sự bất hạnh của một gia đình có nhiều éo le, cái đói, cái nghèo, thất bại trên tình trường,… nhưng Thủy là người dám đối mặt với thử thách. Với Thuỷ, sự thật là cái cần tôn trọng, những chuẩn mực đạo đức, những quy tắc chính trị do con người làm ra để xây dựng xã hội dễ trở thành một thứ rào cản cho hạnh phúc con người. Từ nhỏ, khi bom đạn chiến tranh như cơn bão lũ diễn ra, Thuỷ đã hỏi mẹ: con thấy rất lạ là quân ta thắng thì nói to, quân ta bị tổn thất thì cứ làm ra vẻ bí mật (trang147), hay Thuỷ tự thấy ở bạn bè mình rằng: trái tim chúng hình ảnh các vị anh hùng chiếm nhiều hơn bố mẹ (trang 158). Khi vào Huế gặp lại những người thân đã từng tham gia lính Sài Gòn, Thuỷ nghĩ: Họ bị buộc cầm súng chớ sướng chi,… có điều đã chia phe thì phải đánh thôi (trang 69). Sau này khi đã là một cán bộ nhà nước, giữa thời bao cấp, Thuỷ đã “đụng” và bị đau rất nhiều với những nhiêu khê của sự “chết cứng” nguyên tắc. Sau một lần bị vấp ngã vì nó, Thuỷ nói với Lan, một đồng nghiệp: Em đã qua chiến tranh, em biết ngày ấy người ta đánh đổi xương máu để lấy tự do. Còn ở đây, bây giờ, người ta đánh đổi mọi thứ để được yên thân. Có phải đó là chân lý của hòa bình ?… Chúng ta đấu tranh với cửa quyền, quan liêu nhưng chính chúng ta tự khép mình trong khuôn khổ không đáng có. (trang 404). Và trong một lần đấu khẩu với người chồng luôn thật thà tôn trọng nguyên tắc chung, Thuỷ chất vấn: Nếu ai cũng chờ đợi người đi trước thì ai sẽ đi ? Ai sẽ làm cách mạng trong xã hội cũ ? Rồi có lúc Thuỷ quyết liệt: Thế đường lối sai thì sao ? Đi đôi với suy nghĩ và phát ngôn, Thuỷ đã hành động, vừa hành động, vừa suy nghĩ. Cô ăn nói lập luận sắc gọn, táo bạo, mạnh mẽ, năng động, mà lòng vẫn tràn đầy yêu thương, vì con, vì người thân. Có thể nói, tính cách “phản biện” lại những vấn đề xã hội đang diễn ra là nét tính cách đáng quý nhất của nhân vật này. Cái nhìn “phản biện” này có nguồn gốc sâu xa là vì con người. Tác phẩm vì thế chứa đựng một tinh thần nhân văn thực tế hơn. Đấy là tinh thần của tác phẩm. Chính chỗ này khiến cuốn sách có trọng lượng và dễ đọc. Nó khác xa với rất nhiều những cuốn sách hiện thời vẫn loay hoay với kiểu nhìn một chiều, ân nghĩa hi sinh, địch – ta phân đôi, nhân văn mơ hồ…
Một điều đáng nói nữa ở tác phẩm là tác giả đã sử dụng lợi thế nghề nghiệp để khai phá một đề tài mà ít ai để ý hoặc có điều kiện khai phá, đó là nghề dự báo thời tiết khí hậu. Thuỷ, nhân vật trung tâm tác phẩm là một quan trắc viên làm công tác ngành khí tượng thuỷ văn. Nhờ Thuỷ, theo cách nhìn của Thuỷ, người đọc thấy hết chiều sâu tâm trạng, sự hi sinh to lớn, sự mạo hiểm đối diện trước thử thách, và cả chất thơ của vũ trụ, thiên nhiên, biển cả, bầu trời,… mà hàng ngày người làm công tác khí tượng luôn phải kề cận quan sát. Ở nghề này, người làm việc phải chấp nhận cô đơn, sóng gió, ở những nơi khó khăn nhất, và họ phải dùng nghị lực và tri thức, phải kiên trì và cẩn trọng “bắt mạch” thời tiết, linh cảm những điều thuộc Đấng tối cao để vì sự bình yên, hạnh phúc cho con người. Trong cuốn tiểu thuyết “Vượt cạn” này, những trang văn về nghề khí tượng thuỷ văn là những khám phá mới về đời sống, đấy là những trang văn giàu chất thơ và sự sống nhất. Chính nhờ hiện thực này cái ngổn ngang, bề bộn đến bỗ bã của tiểu thuyết đã được cân bằng, chất đời thường và chất thơ đi liền với nhau, làm nên bản chất của cuộc sống.
Và theo bước chân của một quan trắc viên làm công tác ngành khí tượng thuỷ văn, không gian của tác phẩm đã trải dài, Người viết nhờ đó đã đa dạng hoá được các không gian nghệ thuật của mình: khu tập thể bệnh viện ở Cộn (Đồng Hới), làng sơ tán của người dân tộc ở Minh Hóa, rồi Hà Nội, Hải Phòng Quảng Ninh, Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng,… rồi theo chân người làm công tác khí tượng, các miền đất đồng bằng, núi cao, hải đảo, nơi xa xôi heo hút nhất đã được ít nhiều miêu tả. Vì thế nhiều vùng đất, nhiều cảnh trí đã tự nhiên có mặt để ngòi bút dễ dàng “tung tẩy” chất văn xuôi của mình. Và theo dòng thời gian khá dài mấy chục năm, qua biết bao miền đất, ít nhiều cuốn tiểu thuyết đã vẽ lên được gương mặt của nhân dân trong các cuộc chống giặc ngoại xâm, chống giặc “trời”, và chống nghèo đói và lạc hậu.
Thưa các đồng chí và các bạn !
Cuốn sách được viết bởi một phụ nữ đầy chất âm tính, nhưng rất lạ là hình thức biểu đạt của nó lại đầy chất “dương tính”. Các nhân vật, ngay cả nhân vật chính là Thuỷ, cô ta có rất ít nỗi niềm, nói đúng hơn, cô ta không được người viết chú ý cận cảnh đến thế giới bên trong như ở các nhà văn nữ khác. Ở Thuỷ, đi liền những giọt nước mắt là hành động, ngay sau một ý nghĩ là một lời đối thoại bộc trực thẳng ruột ngựa ngay,… Có thể nói nét đặc sắc về hình thức là tác phẩm sử dụng đối thoại rất nhiều. Các đối thoại rất linh hoạt, tự nhiên, đủ sức làm nên sự kiện để triển khai hiện thực. Nhiều trang đối thoại dài như một lớp kịch, chính điều này nó giúp cuốn tiểu thuyết dù rất ít sự kiện, ít tâm trạng bên trong nhưng vẫn lôi cuốn, và bộc lộ được thế giới bên trong của nhân vật. Tuy nhiên, lời đối thoại chưa được cá thể hóa rõ rệt (trừ nhân vật Ba Ti), hay địa phương hóa được, đôi khi ngôn ngữ, ý tưởng nhà văn dường như “lấn chiếm” vào trong ngôn ngữ nhân vật để nhân vật chuyển tải ý tưởng thay cho mình.
Gấp cuốn sách dày 732 trang phải đọc giữa thời mini hóa quả thật là rất dài dòng, dư thừa, nhưng ngẫm lại cái dư thừa mang tính tiểu thuyết này chính là cái có thể diễn đạt được cái ngổn ngang, bề bộn, phức tạp, thậm chí rắm rối và vô nghĩa vô cùng của đời sống. Và chính trong sự bề bộn ấy, chính trong ngổn ngang ấy, hiện thực mới được tái hiện sinh động, và nhà văn qua đó thấy ẩn hiện những điều dự cảm, những phi lý tạm bợ lạc hậu cần phá đổ, những tín điều, chuẩn mực què quặt cần loại trừ thay đổi, để cuộc sống đi tới, và khẳng định: chân lý chỉ có trên sự thực đời sống. Tôi nghĩ đó là mục tiêu của người viết tiểu thuyết. Ở khía cạnh này, tiểu thuyết “Vượt cạn” của tác giả Nguyễn Thị Thu Sương đã làm được và ít nhiều thành công. Và trong ý nghĩa đó, thành công của cuốn sách “Vượt cạn” này theo tôi là đặt ra ý thức “vượt cạn” cho người đọc. Không chỉ xã hội, mà trong mỗi con người luôn luôn phải có ý thức “vượt cạn”, để chấp nhận đau khổ mà sinh thành hạnh phúc, để phá bỏ mà xây dựng, để hi sinh và hưởng thụ,…
Kính thưa các bạn !
Thưa tác giả Nguyễn Thị Thu Sương !
Bản năng văn chương là một thứ của trời thiên phú mà một người viết văn cần có để khởi dựng sự nghiệp, nhưng trên con đường dài văn học đầy những thử thách và đòi hỏi sáng tạo, một người viết muốn trở thành nhà văn và đi xa hơn, ngoài lòng đam mê và bản lĩnh anh ta cần phải có một kiến văn sâu rộng để tác phẩm có một sức khái quát lớn hơn, có chất tư tưởng hơn và giàu tính nghệ thuật hơn.
Với những gì đã có, tôi tin rằng từ “Vượt cạn”, chị Thu Sương vẫn còn phải nhiều lần “vượt cạn” nữa trên hành trình văn học chông gai và nhiều thử thách, để đi xa hơn.
Trên đây là những cảm nghĩ sơ lược của lần đầu chạm mặt với tác phẩm “Vượt cạn” và vì thời gian rất ít, tôi xin đành sơ sài vài nét chung như vậy về cuốn sách. Rất mong các đồng chí và các bạn thứ lỗi.
Cuối cùng nhân dịp mùa xuân Ất Dậu sắp về, tôi xin kính chúc tất cả đồng chí và các bạn một năm mới hạnh phúc, an khang !
Chúc các nhà văn một năm mới có nhiều sáng tạo mới, nhiều tác phẩm mới !
Đà Nẵng, trước thềm xuân Ất Dậu 2005
LÊ QUANG ĐỨC
lequangduc@gmail.com
[1] (*) Vượt cạn (tiểu thuyết) – Nguyễn Thị Thu Sương, NXB Đà Nẵng, 2004.
0.000000
0.000000
Read Full Post »
Tuệ Lãng 